Statut w systemie prawnym fundacji rodzinnej

Ustawa o fundacji rodzinnej z 26 stycznia 2023 r. (Dz.U. 2023 poz. 326) wprowadziła do polskiego prawa zupełnie nową instytucję, której celem jest zabezpieczenie majątku i zapewnienie wielopokoleniowej sukcesji. Centralnym aktem prawnym regulującym działalność fundacji rodzinnej jest jej statut – dokument sporządzony w formie aktu notarialnego, który określa zasady funkcjonowania tego podmiotu, jego cele, organy, krąg beneficjentów oraz sposób rozdysponowania świadczeń.

To właśnie statut decyduje o indywidualnym kształcie każdej fundacji i stanowi jej konstytucję wewnętrzną. W wielu przepisach ustawodawca przewidział sformułowanie „chyba że statut stanowi inaczej”, które nadaje fundatorowi szeroką autonomię w dostosowaniu standardowych reguł ustawowych do specyfiki danej fundacji rodzinnej.

Klauzula „chyba że statut stanowi inaczej” – elastyczność w prawie fundacyjnym

W polskim prawie prywatnym niektóre normy mają charakter dyspozytywny, co oznacza, że znajdują zastosowanie tylko wtedy, gdy strony (lub w tym przypadku – fundator) nie postanowią inaczej. Takim rozwiązaniem posłużył się ustawodawca, wielokrotnie wskazując, że zasady ustawowe obowiązują „chyba że statut stanowi inaczej”.

Dzięki temu mechanizmowi fundator otrzymuje narzędzie do kształtowania zasad organizacyjnych fundacji zgodnie z własną wolą, a statut staje się dokumentem nadrzędnym, decydującym o najważniejszych aspektach działania fundacji.

Jakie obszary można zmienić statutem fundacji rodzinnej?

Art. 14 ust. 1–2 – pozwala odejść od zasady wspólnego działania i jednomyślności przy modyfikacji uprawnień.

Art. 44 – zasadą jest, że kadencję członka organu fundacji rodzinnej oblicza się w pełnych latach obrotowych, chyba że statut stanowi inaczej.

1. To oznacza, że fundator w statucie może wskazać kadencję liczona nie w latach obrotowych (np. kalendarzowych), albo zupełnie inną jednostkę czasu – np. kadencja na 2, 5 czy 10 lat.

Art. 61 ust. 1 – członka zarządu powołuje się na trzyletnią kadencję, chyba że statut stanowi inaczej.

1. Domyślnie więc kadencja trwa 3 lata, ale statut może przewidzieć np. 1 rok, 4 lata, 5 lat, a nawet kadencję bezterminową (do odwołania).

Art. 68 - przewiduje, że członek rady nadzorczej powoływany jest na pięcioletnią kadencję, chyba że statut określi inny okres – przykładowo można wprowadzić krótszą kadencję (np. 2–3 lata) w celu częstszej rotacji składu, albo dłuższą (np. 7 lat) dla zapewnienia większej stabilności.

1. Domyślnie ustawodawca dopuścił także możliwość wielokrotnego powoływania tej samej osoby, co oznacza, że fundator może zapewnić ciągłość pracy rady, jeśli beneficjenci mają do członków zaufanie. Co do zasady, powoływanie i odwoływanie członków rady należy do fundatora, a po jego śmierci – do zgromadzenia beneficjentów, przy czym statut może przewidzieć inne rozwiązanie, np. przekazanie tych kompetencji radzie nadzorczej albo wskazanie, że o składzie rady decydują tylko określeni beneficjenci. W sytuacji, gdy fundacja powoływana jest w testamencie, fundator ma prawo już w samym testamencie wskazać konkretną osobę lub osoby do pierwszej rady nadzorczej, co pozwala mu z góry zapewnić obsadę tego organu i uniknąć sporów w początkowej fazie działania fundacji.

Art. 48 ust. 1 – członek organu fundacji rodzinnej może uczestniczyć w posiedzeniu przy wykorzystaniu środków komunikacji elektronicznej, chyba że statut stanowi inaczej.

1. Domyślnie ustawa dopuszcza możliwość zdalnego uczestnictwa, pod warunkiem zapewnienia transmisji, komunikacji w czasie rzeczywistym i możliwości oddania głosu. Statut może jednak wprowadzić ograniczenia, np. obowiązek osobistego stawiennictwa członków organu, albo określić inne wymogi techniczne – np. udział tylko przez platformę z certyfikowanym systemem bezpieczeństwa.

Art. 49 ust. 4 – porządek obrad może zostać rozszerzony podczas posiedzenia, jeżeli żaden z członków organu fundacji rodzinnej biorących udział w posiedzeniu się temu nie sprzeciwi, chyba że statut stanowi inaczej.

1. Domyślnie każdy organ fundacji ma elastyczność w poszerzeniu porządku obrad, jeśli nikt się temu nie sprzeciwi. Statut może jednak przewidzieć sztywniejsze zasady, np. zakaz rozszerzania porządku obrad, albo obowiązek wcześniejszego zgłoszenia punktów co najmniej 7 dni przed posiedzeniem.

Art. 50 ust. 4 – uchwały organu fundacji rodzinnej zapadają bezwzględną większością głosów, chyba że statut stanowi inaczej.

1. Zasadą jest klasyczna większość głosów „za”. Statut może przewidzieć inne rozwiązania: kwalifikowaną większość 2/3 lub 3/4 głosów dla spraw szczególnej wagi, wymóg jednomyślności przy sprzedaży nieruchomości, albo niższy próg zwykłej większości obecnych.

Art. 51 – każdemu członkowi organu fundacji przysługuje jeden głos, chyba że statut stanowi inaczej.

1. Domyślna zasada równości głosów. Statut może jednak wprowadzić system głosów ważonych, np. przewodniczący organu ma dwa głosy, fundator posiada głos decydujący (casting vote), albo niektórym członkom przypisuje się jedynie głos doradczy bez prawa decydowania. Jest to istotne z punktu widzenia zabezpieczenia interesu majątku wprowadzonego do fundacji zgodnie z życzeniem fundatora.

Art. 58 ust. 1 – jeżeli zarząd jest wieloosobowy, wszyscy jego członkowie są obowiązani i uprawnieni do wspólnego prowadzenia spraw fundacji, chyba że statut stanowi inaczej.

1. Ustawa przyjmuje model kolegialny. Statut może przewidzieć odmienny tryb – np. prezes zarządu działa samodzielnie, poszczególni członkowie odpowiadają za przypisane działy (finanse, inwestycje, kadry), albo zarząd jednoosobowy wykonuje wszystkie czynności.

Art. 59 ust. 1 – fundację rodzinną reprezentuje dwóch członków zarządu działających łącznie, chyba że statut stanowi inaczej.

1. Domyślnie wymagane są podpisy dwóch osób. Statut może uprościć reprezentację, np. przyznając prezesowi samodzielne prawo podpisu.

Art. 61 ust. 1 – członka zarządu powołuje się na trzyletnią kadencję, chyba że statut stanowi inaczej.

1. Domyślna kadencja wynosi 3 lata. Statut może przewidzieć krótszą (np. 1 rok – dla większej kontroli beneficjentów), dłuższą (np. 6 lat – dla stabilności), a nawet bezterminową, np. dożywotnią dla fundatora.

Art. 71 ust. 1 – zgromadzenie beneficjentów zwołuje zarząd, chyba że statut stanowi inaczej.

1. Zasadą jest kompetencja zarządu. Statut może przyznać to prawo radzie nadzorczej, fundatorowi (za życia) lub grupie beneficjentów dysponujących określoną liczbą głosów, np. co najmniej 20% uprawnionych.

Art. 103 ust. 1 – w przypadku rozwiązania fundacji rodzinnej za życia fundatora, mienie przypada fundatorowi, chyba że statut stanowi inaczej.

1. Ustawa zakłada powrót majątku do fundatora. Statut może jednak wskazać inne osoby lub instytucje – np. dzieci fundatora, konkretną fundację charytatywną albo beneficjentów wskazanych w testamencie.

Art. 103 ust. 2 – jeżeli fundacja rodzinna miała więcej niż jednego fundatora, mienie dzieli się proporcjonalnie do wniesionych wkładów, chyba że statut stanowi inaczej.

1. Zasadą jest proporcjonalność wkładów. Statut może jednak przewidzieć inny klucz podziału – np. równy udział niezależnie od wkładu, pierwszeństwo dla dzieci głównego fundatora, albo podział uzależniony od kryteriów rodzinnych.

Art. 103 ust. 3 – jeżeli fundatorami są osoby posiadające wspólnych zstępnych, mienie wniesione przez nich przypada tym zstępnym w częściach równych, chyba że statut stanowi inaczej.

1. Ustawa wprowadza równy podział między dzieci. Statut może jednak: przyznać udziały proporcjonalne do wartości wkładów rodziców, wyłączyć niektórych spadkobierców, albo przeznaczyć część mienia na cele społeczne czy dobroczynne.

Statut jako gwarancja realizacji woli fundatora

Statut fundacji rodzinnej ma charakter aktu konstytuującego, którego treść stanowi gwarancję realizacji woli fundatora również w kolejnych pokoleniach. Z tego względu kluczowe znaczenie przy jego sporządzaniu ma udział profesjonalnego prawnika, który potrafi zidentyfikować potencjalne ryzyka oraz sformułować postanowienia dostosowane do sytuacji rodzinnej i majątkowej fundatora.

Jednocześnie należy pamiętać, że fundacja rodzinna, mimo iż stanowi narzędzie ochrony majątku i planowania sukcesji, może stać się przedmiotem kontroli organów podatkowych, skarbowych czy sądów, jeśli będzie wykorzystywana niezgodnie z prawem lub jej statut zostanie wadliwie skonstruowany. Dlatego tak ważne jest, aby proces jej zakładania przebiegał z udziałem prawnika i doradcy podatkowego – tylko wówczas statut, wraz z transparentnymi procedurami sprawozdawczymi, będzie w stanie minimalizować ryzyka związane z unikaniem opodatkowania, praniem pieniędzy, pokrzywdzeniem wierzycieli czy naruszeniem obowiązków informacyjnych.